Wednesday, January 26, 2011

दे (सु)दान सुटे गिरान




एखादं राष्ट्र स्वतंत्र होणं ही घटना एकुणच इतिहासाला कलाटणी देणारी असते. पण ते स्वातंत्र्य आपल्याच लोकांकडुन देशाच्या फाळणीसकट मिळत असेल तर त्याच्या जखमा फार खोल असतात. फाळणीच्या वेदना भारताला अनोळखी नाहीत पण सुदैवाने भारतात सुंदोपसुंदी माजली नव्हती. सध्या आफ्रिकेतल सर्वात मोठा देश असलेल्या सुदानच्या बाबतीत मात्र तसे नाही. परवा दक्षिण सुदानमधील निवडणूकांची बातमी आली, ही निवडणूक नेहमीची निवडणूक नव्हती तर सुदानच्या एकूणच इतिहासाला बदलणारी होती. गेली चार दशके नागरी युध्दाने पिसल्या गेल्यावर, अनेक लाख नागरीकांचे बळी घेतलेल्या सुंदोपसुंदीनंतर दक्षिण सुदानच्या स्वातंत्र्यासाठी जाहीर बहुमत घेण्याची पश्चातबुध्दी झाली. खरंतर याला पश्चातबुध्दी म्हणावे का? हाच प्रश्न असू शकतो. परीस्थिती हाता बाहेर गेली आहे हे लक्षात आल्यानंतर घेतलेला निर्णय म्हणणं जास्त योग्य राहील.

मुळात याची सुरुवात ब्रिटिशांनी केली असं म्हणायला हरकत नाही. त्यावेळि ब्रिटिशांच्या वसाहती आफ्रिकेत पसरल्या होत्याच. आपल्या प्रशासनाच्या सोयीसाठी त्यांनी ८ रेखांश व १० रेखांश असे सुदानचे नकाशावर अदृष्य विभाजन केले. उत्तर सुदान मधील रहिवाश्यांनी ८ रेखांशाखाली स्थलांतर करायचं नाही, तर दक्षिण सुदान मधील रहिवसी असलेल्यांनी १० रेखांशावर जायचे नाही अशी कायदेशीर तरतूद केली होती. एक हेतु असा कि वैद्यकिय सुविधांअभावी आफ्रिकेत मोठ्याप्रमाणावर सहज पसरणारे मलेरीयासारखे रोग एकिकडून दुसरीकडे पसरु नयेत. दुसरा छुपा हेतु म्हणजे खिश्चन धर्माचा प्रसार करणे. एकूणच आफ्रिका खंडाचा धार्मिक इतिहास बघता साधारण ८ रेखांशाच्या वरती मुस्लिमबहुल तर त्याखाली ख्रिश्चनबहुल भाग दिसून येतो. याची उघड कारणे आहेत ऑटोमन साम्राज्याखाली मुस्लिम धर्माचा प्रसार झाला त्यात उत्तर आफ्रिका देखिल होते. उत्तर - पुर्वेकडे सौदि अरेबिया आहेच. तर खाली दक्षिण आफ्रिकेतुन खिश्चन धर्माचा प्रसार करायला सुरुवात झाली होती. या सगळ्या कारणांमुळे उत्तर सुदान अर्थात विसाव्या शतकाच्या मध्यापर्यंत इजिप्तच्या अंमलाखाली होता. त्यामुळे सामाजिक व धार्मिक दृष्ट्या इतिप्तचा उघड प्रभाव त्यांवर होता. तर दक्षिण सुदानमध्ये ख्रिश्चन व अ‍ॅनिमिस्ट म्हणजे प्राणी/निसर्गपूजक होते.

१९४६ मध्ये ब्रिटिशांनी दक्षिण सुदान मधील नागरीकांचे मत न घेता प्रशासकिय दृष्ट्या आपणच विभागलेले भाग पुन्हा जोडले. यावेळि पहिल्यांना दक्षिण सुदान मधील लोकांत चलबिचल झाली. १ जानेवारी १९५६ रोजी ब्रिटिश व इजिप्तच्या अधिपत्याखालून सुदान स्वतंत्र झाला. मात्र ५३ सालापासून याला गृहकलहाची पार्श्वभूमी तयार झाली होती. ब्रिटिश-इजिप्त स्वातंत्र्य देणार याची कुणकुण ५३ साली लागली होती. येत्या सरकार मध्ये आपल्या योग्य स्थान मिळणार नाही, आणि उत्तर सुदानकडून दडपले जाण्याची स्वाभाविक शंका दक्षिण सुदानमधील लोकांना येऊ लागली. आणि ५५ सालापासूनच सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक संघर्षाला सुरुवात झाली. दक्षिण सुदानी नेत्यांना पकडले जाऊ लागले. यातुन "अन्यान्या" क्रांतीची सुरुवात झाली यात मुख्यत: तरुण विद्यार्थी होते. एकुणच १९५५ ते ७२ हे साधारण दिड दशक प्रचंड उलथापलथीचं होतं. यात २ सैनिकि उठाव, कम्युनिस्ट - कम्युनिजम विरोधी, राष्ट्रवादी विचारवंत असे अनेक प्रवाह बनत होते बिघडत होते.


मात्र तरी दक्षिण सुदानी लोकांना एकत्र घेऊन लढा देणारा कोणी नसल्याने त्यांचे उघड वा छुपे प्रयत्न हाणून पाडले जात होते. अखेर जोसेफ लॅगू यांनी सगळ्या असंतुष्ट घटकांना Southern Sudan Liberation Movement (SSLM) खाली एकत्र आणले. आता एका व्यासपिठावरुन त्यांनी दक्षिण सुदानींची गळचेपी जगासमोर मांडली. अखेर World Council of Churches (WCC) आणि All Africa Conference of Churches (AACC) यांनी त्यांच्या भूमिकेला पाठिंबा जाहीर करताच जगभरातुन सुदानप्रश्नाकडी लक्ष दिले गेले. अखेर १७ वर्षांनी म्हणजे १९७२ साली साधारण ५ लाख लोकांचा बळि घेऊन हे पहिलं गृहयुध्द थांबलं. आदिस अबाबा येथे झालेल्या करारात भौगोलिक दृष्ट्या एक, मात्र प्रशासकिय दृष्ट्या उत्तर सुदान - दक्षिण सुदान असे विभाजन केले गेले.

१९८३ पर्यंत गाडा नीट हाकला गेला. मात्र ८३ मध्ये दुसर्‍या गृहयुध्दाची ठिणगी पडली. आणि या ठिणगी पडण्याचे व भडक उडण्याचे मुख्य कारण ठरले "तेल". तेलाने भडका उडण्याचे प्रकार नविन नाहीत. १९७३ साली सौदि अरेबिया व ओपेक राष्ट्रांनी अमेरीका व कंपू विरुध्द उगारलेल्या तेलास्त्राने एकुणच जगाचे डोळे कसे पांढरे झाले होते? हा मोजून ३५-४० वर्षांपूर्वीचा इतिहास आहे. मात्र तेलासाठी देशांर्तगत यादवी माजण्याचा प्रकार बहुदा सुदानमध्येच झाला असावा. बेन्ट्यू, दक्षिण कोर्डोफान, निळ्या नाईलच्या उत्तरेतील खोरे इथे मोठ्या प्रमाणावर तेलसाठ सापडले होते. राष्ट्राध्यक्ष गफार निमैरी यांनी या तेलाच्या विहिरी शासकिय  कारणांनी ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न सुरु केला. त्याचवेळि त्यांनी सुदान हे मुस्लिम राष्ट्र म्हणून घोषित केले. या दोन्हि कारणांनी दक्षिण सुदानी चिडले. नैसर्गिक साधन संपत्तीवर उत्तर सुदानी हक्क सांगु लागले होतेच वरुन देशावर धार्मिक शिक्का मारण्याचा प्रयत्न त्यांनी झिडकारुन लावला. १९९१ साली तर उघड युध्दच सुरु झाले.


या संघर्षात भरडले गेले सामान्य नागरीक. जबरदस्ती सैन्य भरती, विस्थापितांचे हाल, स्त्रीया - मुलांना गुलाम म्हणून दिली जाणारी वागणूक, त्यातूनच केनिया, इथिओपिया, युगांडा, चांड यांचा पाठिंबा याने गोंधळात भर पडली. ९१ सालीच गल्फ वॉर सुरु झाल्यावर सद्दाम हुसेन यांनी सुदानच्या सरकारला पाठिंबा दर्शवताच आपोआप अमेरीकेचे मन कलुषित झाले. त्यांनी आपल्या तेल कंपन्यांना इथे गुंतवणूक न करण्याविषयी बजावले. त्याने तेल असून देखिल आर्थिक परीस्थती बिकट होत गेली. आफ्रिकेतील या सर्वात जास्त लांबल्या गेलेल्या गृहयुध्दाने वीस लाख बळी घेऊन मगच ढेकर दिली. २००५ साली पुन्हा गृहयुध्द थांबले. मात्र आता संशयाची दरी अधिकच रुंदावली होती. धार्मिक रस्सीखेचित देश मनाने दुभंगला होताच. त्यात नैसर्गिक साधनांची पाचर अजून खोल घुसली. सुदानचं दु:खच वेगळं आहे. आत्यंतिक गरिबी, क्रुरता, भुक, रोगराई, कुपोषण यांना अंत नाहि. त्यात दुष्काळात तेरावा महिना असावा तसे अनेक दशके चाललेली यादवी. या सगळ्यात कळस म्हणजे दरफर प्रांतातला अरब - अरबेतर लोकांतला वर्णवादी आणि वंशवादि टोकाचा जीवघेणा संघर्ष.

अखेर ९ जानेवारी ते १५ जानेवारी २०११ म्हणजे गेल्याच आठवड्यात संपूर्ण दक्षिण सुदानमध्ये सार्वमत घेण्यात आले. प्रश्न एकच सुदानचा हिस्सा बनुन रहायचे कि स्वतंत्र व्हायचे. एकुण ८३% लोकांनी मतदान केले व त्यातील ९८.३% लोकांनी स्वतंत्र व्हावे असे मत दिले. निर्णय घेण्यासाठी किमान ६०% बहुमत ठरले होते. एकुण रागरंग बघुन सुदानच्या राष्ट्रध्यक्षांनी "जबरदस्तीने एकता निर्माण करता येत नाही. आम्ही दक्षिण सुदानच्या लोकांच्या मताचा आदर करतो!" हे जाहीरपणे मान्य केले.

मात्र हा सगळा प्रवास ९ जुलै २०११ रोजी पूर्ण होईल. ९ जुलै २०११ या दिवशी एक देश म्हणून दक्षिण सुदान  जुबा या जगातील सर्वात नव्या राजधानीसकट जगाच्या नकाशावर येईल. या मधल्या सहा महिन्यात. उत्तर सुदान व दक्षिण सुदान यांच्यात सुरक्षा, नैसर्गिक साधनसंप्पत्तीची वाटणी, जोवर इंधन सामग्रीची दुसरी सोय होत नाही तोवर दक्षिण सुदानकडून तेलाचा पुरेसा पुरवठा, दक्षिणोत्तर दोहो दिशांना वाहणार्‍या विस्थापितांचे लोंढे, त्यांचे नागरीकत्व, सीमेवरील अरब - अरबेतर लोकं यांच्यातील तंटे सोडवणं, ९ जुलै नंतर दक्षिण सुदानमध्ये होणार्‍या निवडणूका या सगळ्यात जाणार आहेत.

एखादा देश अनेक दशके अंतर्गत यादवीने पिळुन - होरपळुन निघाल्यावर तो देश उभा करणे हे आव्हान असते. पुढली किमान दोन - तीन दशके व साधारण दोन पिढ्या या नव्या देशाची घडी बसवण्यात जातील. सध्याचा फाळणी झालेला नकाशा बघता फाळणीचा तोटा दोहोंना झालाय. निळ्या नाईलमुळे तयार झालेली उपजाऊ जमिन, तेलसंप्पन भाग अशी नैसर्गिक साधन संप्पत्ती दक्षिण सुदानकडे तर व्यापारी दृष्ट्या महत्वाची असलेली रेड सी मधील बंदरे उत्तर सुदानकडे अशी वाटणी झाली आहे. म्हणजे भारताची फाळणी झाल्यावर ताग उत्पादन करणारी शेते बांगलादेशात तर त्यावर प्रक्रिया करण्याचे कारखाने कोलकत्यात अशी विचित्र परीस्थिती निर्माण झाली होती तसेच काहिसे हे म्हणता येईल. बंदरांची व्यवस्था नसली कि व्यापारात किती त्रास होतो? किती रोजगारांची मारामार होते? त्यातुन अनेक दशकांच्या सामाजिक व आर्थिक अस्थिरतेनंतर नव्याने सुरुवात करणार्‍या देशाचे काय हाल होऊ शकतात? याचे दुसरे उदाहरण म्हणजे अफगाणिस्थान. ९ जुलै रोजी दक्षिण सुदान स्वतंत्र होतोय. सुदानमध्ये दुसर्‍या यादवीत झालेली मनुष्यहानी ही दुसर्‍या महायुध्दानंतरची जगातील सर्वात मोठी मनुष्यहानी म्हणता येईल. ही सगळी पार्श्वभूमी बघता देव करो आणि आता तिथल्या लोकांना, येणार्‍या नविन पिढ्यांना सुखाचे दिवस बघायला मिळोत. पुढल्या सहा महिन्यात कुठलाही नवा बखेडा उभा न रहाता हे "सु - दान" दक्षिण सुदानच्या यादवीने चिंध्या झालेल्या फाटक्या झोळित एकदाचे सुखनैव पडो अशी सदिच्छा.


दक्षिण सुदानी लोकांच्या नशिबी आजवर लागलेल्या ग्रहणासाठी आपण एकच प्रार्थना करु शकतो - दे (सु)दान सुटे गिरान!

- सौरभ वैशंपायन.

9 comments:

हेरंब said...

अप्रतिम. अतिशय माहितीपूर्ण लेख. मला खरंच यातलं बरचसं माहित नव्हतं.. पुन्हा एकदा धन्यवाद..

saurabh V said...

हेरंब,

धन्यवाद. :-)

परवा दक्षिण सुदान राष्ट्र म्हणून स्वतंत्र होतोय ही बातमी वाचली आणि सुदानचा थोडासा मागोवा घ्यावासा वाटला इतकच.

Adit said...

उपजाऊ जमिन, तेलसंप्पन भाग अशी नैसर्गिक साधन संप्पत्ती दक्षिण सुदानकडे
=================================
Nava Afghanistan janmala aala naahi, mhanje milavla. APrateem lekh.

saurabh V said...

@ आदित,


खरं आहे. पश्चिम सुदान मधल्या दरफर प्रांतातली रक्तलांछित यादवी आणि अरब - नॉन अरब यांच्यातले बखेडे अतीभिषण आहेत. त्याची लागण सगळिकडे न लागो हि इच्छा. बाकि उत्तर सुदानचं म्हणशील तर जवळपास सगळा रखरखीत. सहाराचाच हिस्सा आहे ना!

अमेरीकेने घातलेला आर्थिक बहिष्कार उठायची चिन्हे आहेत. कालच अमेरीकेकडून सुदानला अतिरेकिंना आश्रय देणार्‍या देशांच्या यादीतून काढायचे स्टेटमेंट वाचनात आले होते.

Anonymous said...

darfur बद्दलच थोडीफार माहिती होती. माणसं मरायला धर्माहून मोठं कारण दुसरं कोणतंच नसेल. पैसा असू शकतो जवळपास!

सुदान देश म्हणून भरभराटीला येवो ही सदिच्छा

Suhas Diwakar Zele said...

वाह... ह्याबद्दल काहीच माहीत नव्हत :(
थॅंक्स रे. मस्त पोस्ट

Unknown said...

mast!!!

Unknown said...

Dear Mr. Vaishampayan,
Thanks for your studied article on Southern Sudan. I will read it in detail and would like to add some more information if you suggest. I was in Juba, Southern Sudan as UN consultant from 2006-2009. The photo accompanying the write up does not belong to Sudan. More in next email. Regards.
Seshadri Chari

saurabh V said...

Dear Sir,
sure, i would like to know more n more about Southern Sudan(rather Sudan till DEC 2010). You can be a perfect Guide [n up to certain extent a great Story teller :-)] for me. yes I am interested in understanding root causes of this partition. i tried to tap some reasons on Sites like CNN, The Telegraph, Foreign Policy etc. but of course there is vast difference between writing article with the help of stories by unseen reporters on certain issue & listing, first hand experience from such knowledgeable person.

:-)

Waiting for your mail!